Grodzisko
Grodzisko w Mirowie?
Obronna siedziba rycerska w Mirowie, będącym dziś dzielnicą Częstochowy, znana jest tylko ze wzmianki w jednym dokumencie z 1555 roku. Mimo, że dawno zniszczona, zapomniana i pomijana w większości publikacji, to jednak jej relikty zostały zlokalizowane.
Krakowski mediewista Jacek Laberschek wysunął w swoim czasie hipotezę, że warownia mogła być usytuowana na granicy obecnych dzielnic Częstochowy – Wyczerpów i Mirowa – oraz wsi Jaskrów .
Jedyna wchodząca tu w rachubę skała, zwana obecnie w okolicy Skałą Balika, wznosi się na lewym brzegu Warty, w odległości około 0,5 km na północny wschód od mostu na rzece, łączącego Mirów z Wyczerpami. Skała ta jest wapiennym ostańcem, tworzącym rodzaj niewielkiego cypla, wyodrębnionego ze skarpy wysokiego brzegu doliny zalewowej Warty. W pobliżu skały, na szczycie wzniesienia, leży osiedle Zawada, stanowiące część dzielnicy Wyczerpy.
Oczywistym potwierdzeniem tego, że Skała Balika faktycznie stanowiła podstawę średniowiecznej warowni, jest charakterystyczne ukształtowanie terenu na porośniętym drzewami i krzewami szczycie ostańca. W obrębie tworzonego przez skałę występu-cypla znajduje się kopiec o średnicy około 20 m i wysokości 2-5 m. Z trzech stron otacza kopiec niedostępne urwisko skalne, natomiast od wyżynnego zaplecza oddziela go zachowany w większości wał o wysokości dochodzącej do 2 m. Przed wałem, po jego stronie zewnętrznej, ciągnie się zachowany częściowo rów. Wschodni kraniec wału został w czasach powojennych rozkopany przez okolicznych mieszkańców, którzy wybierali stąd kamień na potrzeby budowlane (powstałe w tym miejscu wyrobisko jest wykorzystywane w charakterze wysypiska śmieci). W miejscu przecięcia wału wyraźnie widać, że ma on regularną konstrukcję, obejmującą ułożone na przemian warstwy kamienia i ziemi. Także otoczony wałem kopiec wygląda na sztuczny nasyp z kamienia i ziemi.
Na południowym skraju ostańca, pomiędzy kopcem a skalnym urwiskiem, rozciąga się niewielki majdan. Również południowo-zachodni skraj wewnętrznej fosy rozszerza się do postaci niewielkiego majdanu.
Opisane ukształtowanie terenu na szczycie ostańca wyraźnie przypomina znane z innych miejscowości grodziska stożkowate. Szczególnie uderzające jest podobieństwo obiektu na Skale Balika do dobrze rozpoznanego grodziska średniowiecznego w Będkowicach nad Doliną Będkowską koło Krakowa (grodzisko w Częstochowie-Mirowie stanowi jakby miniaturę tego ostatniego obiektu). Wszystko wskazuje na to, że na Skale Balika zachowały się pozostałości średniowiecznej obronnej siedziby rycerskiej w typowej formie wieży na kopcu, otoczonej zewnętrznym wałem i podwójną fosą od strony możliwego zagrożenia.
Na szczycie Skały Balika znaleziono pięć drobnych ułamków ceramiki o typowo średniowiecznym wyglądzie, m. in. trzy fragmenty naczyń ozdobionych poziomymi rowkami (tzw. bruzdy gotyckie). Wszystkie ułamki ceramiki zostały znalezione na południowym stoku kopca, w miejscu gdzie sąsiaduje on z niewielkim majdanem wewnętrznym, usytuowanym na skraju ostańca. Charakter i forma znalezionych fragmentów ceramiki pozwalają datować grodzisko na Skale Balika na XIV-XV w., co dobrze koresponduje z historyczną wiedzą na temat warowni mirowskiej.
Istotne znaczenie dowodowe mają również takie fakty jak występowanie grubej warstwy próchnicy na szczycie kopca oraz dużej ilości silnie przepalonych kamieni na jego szczycie i stokach. Obecność przepalonych kamieni sugeruje, że wznosząca się na kopcu budowla mieszkalno-obronna (wieża o konstrukcji drewnianej?) padła pastwą ognia.
Na zachodnim skraju wzgórza z grodziskiem znajdują się wykute w skale stopnie. Prawdopodobnie prowadziła tędy jedna z dróg na teren warowni. Inna droga mogła prowadzić po krótkiej grobli, przecinającej zewnętrzną fosę po stronie północnej. Za istnieniem w tym miejscu reliktów rycerskiej siedziby obronnej przemawia także charakterystyczna dla tego typu obiektów obecność szlachetniejszych gatunków drzew (dęby, buki), silnie kontrastująca z rodzajem zadrzewienia okolic skały (brzozy). Ponadto Skała Balika usytuowana jest na terenach, które jeszcze przed II wojną światową należały do dworu w Mirowie.
Plan grodziska
Na terenie dzisiejszej dzielnicy Mirów istniała w średniowieczu wieś królewska, wzmiankowana po raz pierwszy w 1345 r. Przy wiosce tej funkcjonowała warownia, wzmiankowana w dokumencie z 1555 r., wystawionym przez króla Zygmunta Augusta i dotyczącym przejęcia przez starostwo olsztyńskie niektórych gruntów należących do klasztoru kanoników regularnych w Mstowie (w zamian za zatwierdzenie przez króla wcześniejszego nadania dla klasztoru soli z żup wielickich). W dokumencie tym wspomina się o opuszczonej warowni na szczycie położonej nad Wartą skały Grodzisko (łac. in vertice Grodziszko rupis flumini Warthae impedentis prope locum desertum eiusdem rupis fortalitii). Z treści dokumentu jednoznacznie wynika, że chodzi tu o skałę wznoszącą się na lewym brzegu rzeki.
Jedną z postaci historycznych, którym można byłoby przypisać budowę warowni w Mirowie, wydaje się być żyjący w XV w. Jan Służka z Mirowa. Rycerz ten, należący niewątpliwie do najbarwniejszych postaci XV-wiecznej Polski, był synem ruskiego bojara, przybyłym do naszego kraju w charakterze jeńca wojennego. Zrobił on błyskotliwą karierę, zawdzięczając to zarówno własnym zasługom wojennym, jak i protekcji Jana Odrowąża ze Szczekocin, który należał do najbardziej wpływowych panów Królestwa ( wieloletnia służba dla Odrowąża przyniosła naszemu bohaterowi przydomek „Służka” ). W latach 1426-1455 Służka był tenutariuszem czyli dzierżawcą królewskiej wsi Mirów, a od 1444 r. – również tenutariuszem Wyczerpów. Musiał on cieszyć się niemałym zaufaniem kolejnych trzech władców: Władysława Jagiełły oraz Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka, skoro trzykrotnie – i to w szczególnie trudnych dla państwa czasach – powierzano mu odpowiedzialną funkcję burgrabiego zamku królewskiego w Olsztynie: w latach 1429, 1441-1444 oraz 1454-1455. W 1436 r. nadano Służce polskie szlachectwo. Jest wysoce prawdopodobne, że to właśnie Jan Służka wzniósł warownię w Mirowie. Z racji swojego usytuowania i znacznych walorów obronnych, warownia ta mogła spełniać nie tylko rolę siedziby tenutariusza, ale i rolę strażnicy strzegącej przeprawy przez Wartę. W tym ostatnim charakterze mogłaby ona spełniać funkcje pomocnicze w stosunku do odległego o 10 km na południowy wschód zamku olsztyńskiego, którego burgrabią był Służka.
Inną postacią, która mogłaby mieć związek z budową warowni, był Wiernek z Pławniowic, tenutariusz Mirowa w latach 1405-1426. J. Laberschek wysunął też przypuszczenie, że budowniczym warowni mógł być książę Władysław Opolczyk, który w 1382 r. przekazał sprowadzonym przez siebie z Wegier paulinom warownię na Jasnej Górze i w związku z tym mógł widzieć potrzebę zbudowania sobie nowej siedziby obronnej w rejonie Częstochowy. Wiadomo, że Opolczyk przebywał w Mirowie w 1383 r.